Về môn học Lịch Sử

Hỡi các giáo sư, xin hãy bình tĩnh.

Theo Nguyễn Phương (Vietnamnet)

Ở ta, đang sôi sục nhất là chuyện môn Lịch sử khước từ vị trí tích hợp như các môn khoa học khác. Các lập luận bênh vực cho quan điểm này nói chung  mang tính chủ quan do chưa tìm hiểu kĩ về giáo dục liên môn/tích hợp.

Đã thật sự là môn khoa học chưa?

Trong khi đó, hầu như không vị nào trong giới GD lịch sử đề cập đến vấn đề cốt lõi quyết định sự sống còn, sự hấp dẫn và tính khoa học của môn Lịch sử - đó là sự trung thực và tính khách quan của sự kiện lịch sử nêu trong chương trình-sách giáo khoa (CT/SGK). Họ hầu như lảng tránh câu hỏi quan trọng nhất trong tất cả các câu hỏi liên quan đến môn Lịch sử là một khoa học: Môn Lịch sử đã thật sự là môn khoa học trong nhà trường VN chưa?

Khi lí giải chuyện môn Lịch sử chưa hấp dẫn được học sinh, một GS phàn nàn vì thiếu tiền và phương pháp giảng dạy không tốt.

Nếu cho rằng thực trạng người học chán học, người dạy chán dạy môn Lịch sử là do phương pháp dạy thật ra là tìm... “con dê tế thần”.

Cốt lõi của vấn đề là phương pháp tư duy về môn Lịch sử và nội dung CT/SGK môn này. Những lí giải thực trạng học sinh không thiết tha với môn Lịch sử đã được bàn nhiều rồi.

Lịch Sử trải dài nhiều nghìn năm

Hãy cùng nhìn vào phân bố nội dung CT/SGK môn Lịch sử từ trung học cơ sở (THCS), trung học phổ thông (THPT) hiện hành và đề thi tốt nghiệp trung học -tuyển sinh đại học hàng năm sẽ thấy sự mất cân đối.

Chúng ta thường nói lịch sử đất nước trải dài nhiều nghìn năm. Khi đọc CT/SGK môn Lịch sử hiện đang lưu hành, sẽ thấy tỉ trọng nội dung dành để nói về … 3930 năm (tức là tính đến 1930) không nhiều bằng nội dung  nói về giai đoạn từ 1930 được học ở cấp THCS và nhắc lại ở cấp THPT? Những nội dung quan trọng của 3930 năm này lẽ ra phải được giới thiệu đến người học vào cấp THPT, khi học sinh ở độ tuổi có khả năng nhận thức tốt nhất.

Thế hệ người viết bài này và những thế hệ sau đó biết về Trần Phú nhiều hơn là biết về Trần Hưng Đạo.

Thời đại nay đã khác xưa rất xa ở chỗ người đọc có nhiều phương tiện cùng phương pháp tư duy phê phán xem xét sự việc từ nhiều chiều một cách bình tĩnh.

Vị trí môn Lịch Sử trong chương trình chung

Lịch Sử chỉ là một trong hơn 10 môn học trong hệ thống trường phổ thông VN, mọi gia đình có con đi học đều thấy rất nặng nề.

Mọi môn học đều là phương tiện, giúp người học xây dựng vốn kiến thức cho mình, không có môn nào là mục đích tự thân. Nếu được coi là một khoa học thì nó cần được đối xử như các môn khoa học khác. Song, môn Lịch sử đã làm đúng và đủ chức phận là một môn khoa học hay chưa thì các GS hầu như ít nói tới.

Nếu cần xác định môn học “quan trọng nhất” hiện nay thì môn học ấy phải là môn Sinh học: Xã hội đang cần rau sạch, gạo sạch.... Vì, theo Bộ Y tế, hiện nay hàng năm tại VN số người chết vì ung thư là 75.000, cao gấp 07 lần tử vong vì tai nạn giao thông (VietNamNet/17/11) do thực phẩm độc hại. Người ta trước hết phải sống đã mới đến trường để học môn Lịch sử!

Nếu môn học nào cũng coi mình là “nhất” thì lưng con trẻ ngày càng gù thêm vì chiếc cặp nặng hơn người, trong khi lượng tri thức lại rất nhẹ.

CT/SGK chỉ là một trong rất nhiều phương tiện để giáo dục lịch sử. Khi người học (và cả người dạy) quay lưng, những người xây dựng CT/SGK  cần xem lại sản phẩm của mình thay vì vội vàng chụp mũ “quay lưng với lịch sử”. Mà quay lưng với CT/SGK môn Lịch sử cũng không đồng nghĩa quay lưng với lịch sử.

Các GS đã khẳng định Lịch sử là môn khoa học. Vậy, hãy để nó ở vị trí một môn khoa học như các môn khoa học khác. Và khi đã xác định nó là môn khoa học, câu hỏi tiếp theo là từ lâu nay nó đã xứng đáng là môn khoa học hay chưa?

Xung quanh chuyện bảo vệ môn Lịch sử như một môn học cơ bản, độc lập và bắt buộc từ cấp THCS đến cấp THPT, có GS đề xuất kiến nghị lên “cấp cao nhất”. Nếu vậy, nó dễ khiến người ta cảm giác đây là chuyện cậy mình cậy mẩy của “con đẻ”, và môn Lịch sử đang đứng ngoài và đứng trên cộng đồng khoa học.

Và cũng sẽ là vội vàng khi kết luận chương trình giáo dục liên môn/tích hợp có nghĩa là "khai tử" môn Lịch sử.

Mong mỏi của xã hội

Để Lịch Sử thật sự là môn khoa học thì tư duy về vai trò môn Lịch sử cần thay đổi, CT/SGK cần được xem lại một cách nghiêm túc để đảm bảo tính khoa học, đảm bảo mọi nội dung đưa đến cho người học và người đọc phản ánh sự thật khách quan.

Nếu môn Lịch sử kiên định vai trò làm công cụ tuyên truyền, tự nó sẽ tiếp tục đánh mất vị trí đáng có của nó.

Thay vì kêu ca “lên cấp cao nhất”, chúng ta hãy cùng nhau làm cho môn Lịch sử có sức hấp dẫn qua những bộ sách có chất lượng. Còn, nếu chỉ đòi một chỗ trong chiếc chiếu giữa đình để rồi lại nhâm nhi những món đã cũ mòn.

Xã hội đang chờ đợi.

“Tôi hơi kinh ngạc trước phản ứng quyết liệt của giới sử học”

Theo Hạ Anh (Vietnamnet)

"Những tranh luận quanh việc sắp xếp lại nội dung giáo dục lịch sử trong trường phổ thông sẽ là dịp giới sử học và giáo dục lịch sử nhận ra những lỗ hổng trong học thuật để bù lấp chúng". 

Anh Nguyễn Quốc Vương - thế hệ 8X - nghiên cứu sinh ngành giáo dục lịch sử ở ĐH Kanazawa (Nhật Bản) nhìn nhận như vậy khi trao đổi với VietNamNet về câu chuyện giáo dục đang được quan tâm nhất hiện nay. Nguy cơ "nói qua nói lại" không hồi kết Theo dõi những tranh luận về nội dung giáo dục lịch sử dự kiến sẽ bị sắp xếp lại trong thời gian tới, anh có quan sát gì? "Những tranh luận quanh việc sắp xếp lại nội dung giáo dục lịch sử trong trường phổ thông sẽ là dịp giới sử học và giáo dục lịch sử nhận ra những lỗ hổng trong học thuật để bù lấp chúng".

 Anh Nguyễn Quốc Vương - thế hệ 8X - nghiên cứu sinh ngành giáo dục lịch sử ở ĐH Kanazawa (Nhật Bản) nhìn nhận như vậy khi trao đổi với VietNamNet về câu chuyện giáo dục đang được quan tâm nhất hiện nay.

Nguy cơ "nói qua nói lại" không hồi kết

Theo dõi những tranh luận về nội dung giáo dục lịch sử dự kiến sẽ bị sắp xếp lại trong thời gian tới, anh có quan sát gì?

Anh Nguyễn Quốc Vương: Là một người trong nghề, cuộc tranh luận với tôi không phải là một bất ngờ cho dù tôi có hơi kinh ngạc trước sự phản ứng quyết liệt của giới sử học, giáo dục lịch sử đối với ý định của Bộ GD-ĐT.
Cuộc tranh luận này có thể đoán trước được khi tìm hiểu những gì Bộ đã công bố về dự thảo chương trình liên quan đến môn Sử. Bản thân tôi đã từng cảm nhận thấy những bất ổn từ trước.
Trong một vài bài viết cho các hội thảo trước đó, tôi đã ít nhiều nói về những “bất ổn” này. Và bây giờ, sự bất ổn trở thành “điểm nóng”.
Tuy nhiên, đáng tiếc là cuộc tranh luận chủ yếu xoáy vào môn Sử là môn “bắt buộc” hay “tự chọn” thay vì đi sâu vào nhiều vấn đề nền tảng khác như bản chất của dạy học tích hợp, mối quan hệ giữa dạy học tích hợp và môn học độc lập, sứ mệnh, triết lý của môn Nghiên cứu xã hội.

Một điều đáng tiếc nữa là các ý kiến tranh luận phần lớn chỉ đưa ra “chủ trương” và “bình luận” mà ít có dẫn chứng, trích dẫn từ các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước. Nếu tôi không nhầm thì không thấy có ai nhắc đến công trình nghiên cứu nào xuất bản ở trong nước về các vấn đề tranh luận đang đặt ra.
Nền tảng học thuật yếu làm cho cuộc tranh luận có nguy cơ trở thành chuyện “nói qua nói lại” không có hồi kết. Một khi rơi vào trường hợp đó, cuộc tranh luận sẽ không tìm ra được giải pháp để giải quyết vấn đề và không làm nhận thức của công chúng sâu sắc thêm.
Tại sao giới sử học và giáo viên lịch sử vẫn kiên định với đề xuất môn Lịch sử là bắt buộc?
Sự “kiên định” đó là lô-gic và dễ hiểu. Muốn biết rõ lý do có lẽ phải có một nghiên cứu-điều tra xã hội học với giới sử học và giáo viên. Tôi không dám võ đoán.
Nhưng từ cảm nhận của một người từng là giáo viên dạy lịch sử tại trường phổ thông và bước đầu nghiên cứu giáo dục lịch sử, tôi có thể tạm liệt kê ra vài lý do sơ sài sau.
Thứ nhất, xét trong lịch sử giáo dục ở Việt Nam, “tích hợp” trong  môn Lịch sử không có “truyền thống”. Lịch sử suốt từ thời cận đại có xu hướng được dạy như một môn “độc lập”. Sự “ổn định” này có ảnh hưởng lớn đến tư duy của giáo viên.
Thuật ngữ “tích hợp” có lẽ cũng mới chỉ xuất hiện trong trong khoảng thời gian gần đây khi xuất hiện chủ trương của Bộ GD-ĐT. Những gì về “tích hợp” mà Bộ GD-ĐT thể hiện trong dự thảo cùng các diễn giải khi bị phản biện nói một cách công bằng là chưa đủ sức thuyết phục.
Bản thân tôi khi đối chiếu những gì Bộ thể hiện và những gì mình nhận thức được về giáo dục lịch sử ở Nhật Bản thì thấy có những sự “lệch pha” lớn. Chẳng hạn, để biện giải cho dạy học tích hợp lịch sử mà Bộ GD-ĐT lại lấy môn “Công dân với Tổ quốc” ra làm dẫn chứng để đáp lại phản biện thì đấy là một sai lầm.
Theo cách hiểu của tôi thì thay vì gọi là “ dạy học tích hợp” phải gọi là “học tập tổng hợp”. “Học tập tổng hợp” này sẽ phải thể hiện mạnh mẽ nhất trong môn “Khoa học Xã hội” thay vì bất cứ một môn nào khác.
Thứ hai, tôi nghĩ sự phản ứng mạnh của giới Sử học và giáo viên dạy sử có lẽ còn xuất phát từ những “bất an” về nghề nghiệp cũng như hiện trạng giáo dục lịch sử hiện nay. Có lẽ rất nhiều giáo viên ở phổ thông và sinh viên sư phạm đang lo lắng rằng nếu thực hiện tích hợp thì mình sẽ “đi đâu về đâu”.
Thứ ba có thể là do cách làm của Bộ GD-ĐT. Quá gấp gáp gần như là “đặt vào sự đã rồi”.
Có lần cũng chính trênVietNamNet, tôi có nói “Dự thảo chương trình như bài thơ viết vội” là ở ý đó. Thiếu chuẩn bị cần thiết về nền tảng học thuật bằng các nghiên cứu và điều tra thực tiễn sẽ gây ra nhiều hệ lụy.
Một trong những hệ lụy đó là sự “không thông” ngay từ trong bản thân những người có liên quan đến chương trình và giới chuyên môn. Một khi giới chuyên môn lúng túng thì đương nhiên các giáo viên tại hiện trường và công chúng sẽ cảm thấy bất an và phản ứng mạnh.

Bất hợp lý của "tích hợp"

Có vẻ như một thuật ngữ của khoa học giáo dục là "tích hợp" đang là điểm mấu chốt gây ra tranh cãi.  Theo anh, tích hợp có cần thiết không?
Như trên tôi đã nói, “tích hợp” là một thuật ngữ khó diễn đạt bản chất của nguyên lý giáo dục sẽ được đưa vào. Về mặt cá nhân, tôi thích thuật ngữ “học tập tổng hợp” hơn. “Tích hợp” dễ gợi đến hình ảnh “lồng ghép” các môn học hoặc nội dung kiến thức.
Trên thực tế từ dự thảo cho đến các tranh luận có liên quan cho thấy cách hiểu về tích hợp cũng rất khác nhau và ẩn chứa nhiều yếu tố bất hợp lý.
Chẳng hạn, theo hiểu biết của tôi thì nguyên lý cơ bản nhất của “tích hợp” (học tập tổng hợp) phải là lấy các vấn đề thiết thực, bức xúc mà học sinh đối mặt trong đời sống xã hội, cuộc sống hàng ngày làm trung tâm, làm điểm xuất phát để thiết kế nên các “chủ đề học tập”.

Các chủ đề này được ví như hình ảnh ngã tư đường nơi các ngành khoa học có liên quan gặp nhau. Để giải quyết nó học sinh sẽ phải cần tới tư duy, tri thức, kĩ năng của Luật học, Lịch sử học, Địa lý học, Xã hội học… Học tập giải quyết vấn đề và triết lý giáo dục nên các phẩm chất công dân của người công dân dân chủ là xương sống của học tập tích hợp (tổng hợp). Thiếu nó “tích hợp” sẽ không phát huy được tác dụng và rơi vào cảnh “bình mới rượu cũ”.
Theo tôi, tích hợp là cần thiết vì ở các nước tiên tiến nó được sử dụng phổ biến. Nhật Bản, một nước vốn được người Việt quan tâm chú ý đã thực hiện nó từ năm 1947 với sự du nhập môn Nghiên cứu xã hội và nó vẫn được duy trì cho đến hiện tại. Quan trọng là phải làm đúng bản chất.
Các nội dung học tập tích hợp đúng nghĩa phải được xây dựng dựa trên mối quan tâm, hứng thú của học sinh, xuất phát từ  các vấn đề mà các em phải đối mặt chứ không phải xuất phát từ ý muốn “nhồi nhét” của người lớn.

Cơ hội lấp lỗ hổng trong học thuật

Ngược lại, về phía giới sử học, thay vì đề xuất "bắt buộc với học sinh", liệu các nhà sử học có dám cam kết làm cho Lịch sử trở thành một môn học tự thân hấp dẫn và hữu ích?
Về lâu dài nếu môn Sử là tự chọn thì đúng là kì quặc!
Nhưng muốn giải quyết gốc rễ vấn đề môn Sử thì không có gì đảm bảo rằng một khi bắt buộc thì chất lượng giáo dục lịch sử được cải thiện và chúng ta sẽ có được những người công dân tốt dám và biết làm tổ quốc Việt Nam tốt đẹp lên, đem lại hạnh phúc cho tất cả mọi người.
Nên nhớ chỉ một số ít học môn Sử để rồi hành nghề “Sử”. Môn Sử phải là môn học dành cho số đông để giáo dục nên phẩm chất của người công dân, những giá trị phổ quát được nhân loại công nhận rộng rãi.
Muốn trở thành công dân tốt thì tình cảm thôi chưa đủ phải có trí tuệ. Giáo dục lịch sử phải góp phần tạo ra và rèn luyện, mài sắc trí tuệ ấy. Tôi tạm cho rằng có hai thứ mà giáo dục lịch sử trong nhà trường tạo ra góp phần làm nên trí tuệ ấy. Đó là “nhận thức lịch sử khoa học”  và “phẩm chất công dân”. Hai thứ đó chỉ có khi môn Sử thực sự là khoa học. Các nhà sử học trước tiên phải làm được điều đó.
Anh hy vọng gì về tiếng nói chung giữa các nhà sử học và giáo dục lịch sử sắp tới?
Như một quy luật thể hiện trong thực tiễn. Nguy cơ có thể sẽ là cơ hội. Những gì đang diễn ra là một thử thách lớn đối với tất cả những ai có liên quan đến giáo dục lịch sử hay rộng ra là liên quan đến tất cả chúng ta.
Đây là dịp chúng ta nhận chân nhiều vấn đề để suy ngẫm. Giáo dục nói riêng và đất nước nói chung chỉ có thể tốt đẹp lên khi có sự giác ngộ và hành động của từng công dân.
Tôi nghĩ đây sẽ là dịp giới sử học và giáo dục lịch sử nhận ra những lỗ hổng trong học thuật để bù lấp chúng. Làm được có lẽ sẽ mất nhiều thời gian. Nhưng không có đường tắt để đi tới chân lý. Tôi nghĩ trước tiên đó là sứ mệnh của giới chuyên môn.
Cảm ơn anh.